اظهارات ضدایرانی وزیر خارجه ترکیه در دوران پسااسد پرتکرار شده است
یک تغییر قابل‌توجه در محور آنکارا-تهران
روزنو :بولات در جریان سفر خود به تهران، با مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، دیدار کرد و در پستی در شبکه‌های اجتماعی اعلام کرد که در این دیدار، موضوع‌هایی مانند افزایش حجم تجارت دو جانبه به ۳۰ میلیارد دلار، توسعه مراکز تجارت مرزی و افتتاح گذرگاه‌های مرزی جدید بررسی شده است.
روابط ایران و ترکیه به عنوان دو همسایه و رقیب دیرین، فراز و فرودهای متعددی را در دهه‌های گذشته تجربه کرده است و از آنجایی که هر دو کشور، از گذشته تا امروز همواره در پی دستیابی به موقعیت قدرت برترمنطقه بوده‌اند، روابط آنها نیز گاه همسو و تکمیلی و گاهی مخالف و در تعارض با یکدیگر بوده است. این روابط تا اندازه زیادی از مذهب شیعه و سنی در دو سوی مرز، روابط ترکیه و اسرائیل، مسئله کردها و روابط دو کشور با روسیه و اروپا و اخیرا سرنگونی بشار اسد در سوریه، اثر پذیرفته است.
در سالهای پس از انقلاب، سفر اربکان، نخست‌وزیر ترکیه (از حزب اسلامگرای رفاه) به تهران در دولت هاشمی رفسنجانی و انعقاد قرارداد صادرات گاز ایران به ترکیه مهم‌ترین رویداد در روابط دو کشور بود. گرچه این وضعیت دیری نپایید و با قدرت گرفتن لائیک‌ها پس از او روابط ایران و ترکیه وضعیت وخیمی یافت. وضعیتی که تا سال اول دولت خاتمی نیز ادامه یافت.
دولت سیدمحمد خاتمی هنگامی شروع بکار کرد که بجز ترکیه، اتحادیه اروپا نیز روابط خود را با ایران قطع و سفرای خود را از کشور خارج کرده بودند.
دیدار سران دو کشور در حاشیه اجلاس دی ۸ در قزاقستان از تنش میان طرفین کاست و دو کشور پس از چند سال سفیر مبادله کردند. دولت خاتمی همچنین با میانجیگری میان دولت بلنت اجویت و سوریه بر سر مسئله کردها که دو کشور را در آستانه درگیری نظامی قرار داده بود؛ نقش مهمی در کاستن از تنش داشت و این موضوع به عنوان نقطه عطفی در روابط میان دو کشور ثبت شد.
پس از انتخاب احمدی‌نژاد به عنوان رئیس‌جمهور ایران و تمایل وی به پیشبرد برنامه هسته‌ای و مخالفت غربی‌ها با این تلاش که به صدور تحریم‌هایی علیه ایران انجامید، ترکیه همواره سعی کرد که به عنوان یک میانجی بین‌المللی بین ایران و اتحادیه اروپا و آمریکا عمل و طرفین را به حل دیپلماتیک این منازعه تشویق کند. ترکیه با این رویه سعی داشت از طرفی جایگاه خود را در خاورمیانه تقویت و از بروز جنگ در همسایگی خود جلوگیری کند و از طرفی با این مانور سیاسی خود را برای عضو شدن دائم در اتحادیه اروپا مقتدر نشان دهد.
با انتخاب حسن روحانی به عنوان رئیس دولت یازدهم ایران، نیز رجب طیب اردوغان به صورت تلفنی به او تبریک گفت. احمد داود اغلو، وزیر امور خارجه وقت ترکیه نیز در مراسم تحلیف روحانی شرکت کرد. همچنین قدم‌زدن محمدجواد ظریف و احمد داوود اغلو در کنار رودخانه هادسون نیویورک که به منظور مذاکراتی خصوصی بدون حضور دیپلمات‌های دیگر انجام شد، گامی مثبت در جهت نزدیکی دیدگاه‌های دو طرف تلقی شد.
درواقع می‌توان گفت در دوران دولت حسن روحانی روابط ایران و ترکیه به بالاترین اوج و دوستی رسید.
جنگ یمن و بی‌پروایی اردوغان علیه ایران
درپی شروع جنگ یمن، رجب طیب اردوغان، ایران را با لفظ توهین‌آمیزی، متهم کرد که در پی تسلط بر منطقه خاورمیانه و از بین بردن ثبات کشورهای این منطقه است. این گفتار با واکنش وزیر امور خارجه ایران روبرو شد و ظریف، ترکیه را از انجام اشتباهات استراتژیک، برحذر داشت. با اینحال، اردوغان، چند روز بعد از این موضعگیری، سفری کوتاه به ایران انجام داد و با برخی مقامات ایرانی، دیدار کرد. در این سفر، از تشریفات معمول پذیرایی از میهمانان خارجی، خبری نبود و ایرانیان، به سردی از او استقبال کردند.در دولت مرحوم رئیسی نیز با کش‌وقوس‌های معمول، روابط دو کشور ادامه یافت و رئیس‌جمهور وقت ضمن سفر یک روزه فشرده‌ای که به دعوت اردوغان انجام شد؛ ترکیه را شریک تجاری و اقتصادی مهم جمهوری اسلامی دانست و گفت: «هدف‌گذاری ما ارتقای سطح روابط تجاری و اقتصادی با ترکیه به میزان 30 میلیارد دلار است که این هدف با توجه به ظرفیت‌های موجود دو کشور قابل دستیابی است.»
حاصل این سفر فشرده یک روزه نیز امضای ۱۰ سند همکاری مشترک بود.
آنکارا و تهران- اشتراکات و افتراق‌ها
فراز و نشیب‌های روابط دو همسایه ادامه یافت. با این حال تهران و آنکارا سطح روابط خود را دوستانه نگه داشتند و در برخی بزنگاه‌ها نیز از یکدیگر حمایت کردند. سیاست تهران و آنکارا در قبال عراق و سوریه به رغم اختلافات موجود، دارای یک نقطه استراتژیک مشترک است که مبتنی بر مقابله با جدایی‌طلبی کردها است.
رفتار ترکیه در سالهای اخیر در قبال اسرائیل نیز در حال تاب خوردن بوده و به عبارت عامیانه‌تر حالت آونگی داشته است و این وضعیت را می توان در یک نظم شبکه‌ای بهتر درک کرد. چیزی که در افکار عمومی داخلی ایران از اردوغان تحت عنوان بازیگر «وسط باز» یاد می‌شود در چارچوب همین نظریه دولت در حال تاب خوردن که نظریه‌ای نسبتا جدید در ادبیات روابط بین‌الملل نیز هست، قابل تبیین است.
آنچه دیروز در خبرها بازتاب گسترده‌ای داشت، اظهارات وزیر خارجه ترکیه علیه ایران بود. هاکان فیدان در مصاحبه با شبکه تلویزیونی الجزیره، با اشتباه خواندن سیاست منطقه‌ای ایران، مدعی شد که در دوره جدید، تحولات درس بزرگی به ایران داده است و ایران باید این سیاست خود را تغییر دهد زیرا این سیاست‌ها در بلند مدت از نظر ساختاری هم برای نظام ایران و هم منطقه بار بزرگی ایجاد خواهد کرد
یکی از خاصیت‌های بازیگری ترکیه در زمان اردوغان این است که از گسست‌های موجود استفاده می‌کند تا فرصت به دست آورده و فشار وارد کند و ابزار بازی و کارت‌هایش را افزایش دهد. اردوغان این کار را در قبال ناتو، روسیه ، عربستان و ایران انجام داده است و اسرائیل نیزاز این قاعده مستثنی نیست.
در مجموع همسویی دو کشور ایران و ترکیه در اعلام مواضع خود علیه اسرائیل، به ایجاد همگرایی بیشتر بین آنها و کشورهای اسلامی تبدیل شد.
روابط ایران و ترکیه پس از سرنگونی اسد
مسعود پزشکیان نیز که در بدو تصدی پست ریاست‌جمهوری با چالش‌ها و مخاطرات بسیار روبه‌رو شد؛ تقریبا با سرنگونی دولت بشار اسد در حمله مخالفان به رهبری گروه هیأت تحریر شام در سوریه، همزمانی داشت و ایران یکی از مهم‌ترین متحدان منطقه‌ای خود را از دست داد؛ اما ترکیه در این میان نقش‌آفرین بود.
رهبر انقلاب، در اولین سخنرانی خود پس از سقوط دولت اسد، آمریکا و اسرائیل را مسئول اصلی حوادث سوریه دانستند و بدون نام بردن از ترکیه، از «نقش آشکار» این کشور در تحولات سوریه و سرنگونی حکومت اسد انتقاد کردند: «یک دولت همسایه سوریه نقش آشکاری را در تحولات سوریه ایفا کرده، و الان هم این کار را می‌کند. ولی مراکز توطئه و اتاق فرمان اصلی در آمریکا و رژیم صهیونیستی است. شواهدی داریم که جایی برای تردید باقی نمی‌گذارد.»
زمانی که این سخنان رهبر انقلاب منتشر می‌شد، عمر بولات، وزیر تجارت ترکیه، برای شرکت در بیست و نهمین نشست کمیسیون مشترک اقتصادی ایران و ترکیه، به تهران سفر کرده بود.
بولات در جریان سفر خود به تهران، با مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران، دیدار کرد و در پستی در شبکه‌های اجتماعی اعلام کرد که در این دیدار، موضوع‌هایی مانند افزایش حجم تجارت دو جانبه به ۳۰ میلیارد دلار، توسعه مراکز تجارت مرزی و افتتاح گذرگاه‌های مرزی جدید بررسی شده است.
این دو رویداد، توازن حساس در روابط ترکیه و ایران را نشان می‌دهد که شامل رقابت و همکاری در گستره‌ای از قفقاز تا خاورمیانه است.
اما این توازن با سقوط دولت اسد که مورد حمایت تهران بود و تسلط هیئت تحریر شام بر بخش بزرگی از سوریه تغییر کرد.
دکتر هزار وورال جین، متخصص علوم سیاسی و کارشناس سیاست خارجی ایران و امنیت خاورمیانه، از دانشگاه آیدین استانبول، در این باره گفته است: «تحولات اخیر نشان می‌دهد که در محور آنکارا-تهران، یک تغییر قابل‌توجه در حال وقوع است.»
نکته بدیهی این است که سقوط دولت اسد باعث افزایش نفوذ سیاست خارجی ترکیه در منطقه شده و حوزه نفوذ ایران در سوریه، که طی چند دهه شکل گرفته بود، به شدت آسیب دیده است.
فیدان و تکرار اظهارات ضدایرانی
آنچه دیروز در خبرها بازتاب گسترده‌ای داشت، اظهارات وزیر خارجه ترکیه علیه ایران بود.
هاکان فیدان در مصاحبه با شبکه تلویزیونی الجزیره، سیاست منطقه‌ای ایران را اشتباه خواند و مدعی شد که ممکن است این سیاست گاهی پیروزی‌هایی به همراه داشته باشد اما در بلند مدت هزینه‌های سنگینی را به ایران و منطقه تحمیل می‌کند.
وزیر خارجه ترکیه در بخش دیگری از این مصاحبه در پاسخ به سوالی درباره تاثیرات تحولات در سوریه بر وضعیت منطقه‌ای ایران مدعی شد که ایران در یک دوره طولانی با حمایت از شبه نظامیان در منطقه سیاست منطقه‌ای خود را پیش برده که این سیاست، مدیریت با ریسک بالاست. این سیاست برای ایران موفقیت‌هایی داشته است اما برای حفظ این موفقیت‌ها هزینه‌های بیشتری را صرف کرده است. برای حفظ موفقیت‌ها و پیروزی‌ها در عراق و سوریه، ایران مجبور شد هزینه‌های بیشتری صرف کند.
تحولات سوریه می‌تواند روابط ایران و ترکیه را پیچیده‌تر کند، به ویژه با توجه به اینکه تهران معتقد است سیاست‌های آنکارا در سوریه تهدیدی برای منافع ایران است و سیاستگذاران ترکیه احتمالا نگران مداخله ایران در سوریه هستند که می‌تواند بر دوره انتقالی شکننده این کشور تاثیر بگذارد به نحوی که به منافع ترکیه آسیب برساند
وی همچنین ادعا کرد که به مقامات ایرانی گفته است که باید این سیاست را تغییر دهند زیرا اگر این نوع سیاست موفقیتی به همراه داشته باشد، اما در بلند مدت از نظر ساختاری هم بر نظام ایران و هم منطقه بار بزرگی ایجاد خواهد کرد. در دوره جدید، تحولات درس بزرگی به ایران داده است. باید همبستگی منطقه ای را افزایش دهیم و اشتباهات گذشته را ادامه ندهیم.
وزیر خارجه ترکیه درباره ادعاهای مطرح شده مبنی بر حمایت ایران از حزب دموکرات سوریه گفت: اگر ایران سیاست‌های گذشته خود را ادامه دهد، راه اشتباهی را دنبال می‌کند.
فیدان با تهدید ضمنی ایران گفت: اگر شما با حمایت از یک گروه در کشوری به دنبال ایجاد ناراحتی در آن کشور باشید، کشور دیگری نیز با حمایت از گروههای داخل کشورتان شما را ناراحت می کند. یعنی در دنیا دیگر هیچ چیزی پنهان نیست. قابلیتهایی که شما دارید دیگران هم دارند. بر همین اساس اگر می خواهید که به شیشه شما سنگ نزنند، به شیشه دیگران سنگ نزنید.
وی در خصوص اینکه آیا ایران در منطقه به سوی عادی‌سازی در روابطش حرکت خواهد کرد یا نه نیز مدعی شد که برخی گروههای مشخص در ایران به موضوع سوریه و عراق از زاویه برد و باخت می‌نگرند اما به طور کلی در حاکمیت ایران انسان‌های عاقلی هستند که نگاه متفاوتی به موضوع دارند.
وی همچنین گفت: با وجود افزایش مشکلات در سوریه، روسیه و ایران نمی‌توانند آنجا کاری انجام دهند. مشکلات کشورها را خودشان باید حل کنند.
دو همسایه نمی‌توانند به یکدیگر پشت کنند
تحولات سوریه می تواند روابط ایران و ترکیه را پیچیده‌تر کند، به ویژه با توجه به اینکه تهران معتقد است سیاست‌های آنکارا در سوریه تهدیدی برای منافع ایران است و سیاستگذاران ترکیه احتمالا نگران مداخله ایران در سوریه هستند که می‌تواند بر دوره انتقالی شکننده این کشور تاثیر بگذارد به نحوی که به منافع ترکیه آسیب برساند.
اما به نظر نمی‌رسد که ایران حتی اگر آسیب ببیند، در قبال ترکیه که در بسیاری از مسائل شریک آن است، سیاستی تند و قاطع در پیش گیرد. این دو کشور، دو همسایه‌ای هستند که هیچ‌گاه نمی‌توانند از گفت‌وگوی سطح بالا و ارتباط مداوم چشم‌پوشی کنند. زیرا هر دو قدرت‌های تثبیت‌شده‌ای در منطقه هستند، در یک جغرافیای مشترک نقش‌آفرینی می‌کنند و رقبای منطقه‌ای یکدیگر هستند.
