چرا ریاض از مذاکرات تهران و واشنگتن حمایت می‌کند؟

یک دهه پس از آن‌که عربستان سعودی توافق هسته‌ای اوباما با ایران را تهدیدی برای توازن قوا در منطقه می‌دانست، امروز نه تنها از مذاکرات جدید میان تهران و واشنگتن حمایت می‌کند، بلکه با ارسال پیام مستقیم به رهبر ایران، به بازیگری فعال در مسیر کاهش تنش‌های منطقه‌ای تبدیل شده است.

به گزارش جماران، نیویورک تایمز در گزارشی با این مقدمه نوشت:

ده سال پیش، هنگامی که باراک اوباما، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، همراه با سایر رهبران جهانی به توافقی با ایران برای محدودسازی برنامه هسته‌ای این کشور دست یافت، عربستان سعودی احساس نگرانی کرد. مقامات سعودی این توافق را ناکافی دانسته و معتقد بودند که موجب تقویت موقعیت منطقه‌ای ایران، رقیب اصلی‌شان، خواهد شد. آن‌ها از تصمیم دونالد ترامپ برای خروج از توافق در سال‌های بعد استقبال کردند.

اما اکنون، در حالی‌که دولت دوم ترامپ در حال مذاکره با ایران بر سر توافقی مشابه است، موضع عربستان دچار تحول شده است. وزارت امور خارجه عربستان اخیراً با انتشار بیانیه‌ای ابراز امیدواری کرده که مذاکرات، که با میانجی‌گری عمان صورت می‌گیرد، به تقویت صلح در منطقه و جهان بینجامد. همچنین محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی، برادر خود، خالد بن سلمان، وزیر دفاع را به تهران فرستاد؛ جایی که او با استقبال گرم مقام‌های نظامی ایران روبه‌رو شد و شخصاً نامه‌ای را به آیت‌الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ایران، تحویل داد.

تغییرات بنیادین در روابط تهران و ریاض

اما چه چیزی تغییر کرده است؟ طی دهه گذشته، روابط میان عربستان سعودی و ایران به‌طور چشمگیری بهبود یافته است. نکته قابل توجه دیگر این است که عربستان در حال اجرای یک برنامه جامع برای تنوع‌بخشی به اقتصاد خود است؛ برنامه‌ای که هدف آن، تبدیل این کشور از یک اقتصاد نفت‌محور به یک قطب تجاری، فناوری و گردشگری در منطقه است. در این مسیر، تنش‌های منطقه‌ای و عبور احتمالی پهپادها و موشک‌های ایرانی از حریم هوایی عربستان، تهدیدی جدی برای این برنامه به شمار می‌آیند.

استقبال کشورهای عربی از راهکار دیپلماتیک به‌جای تشدید تنش

کریستین اسمیت دیوان، پژوهشگر ارشد مؤسسه کشورهای خلیج فارس در واشنگتن، می‌گوید: «نگرش آن‌ها امروز متفاوت شده است. در دوران اوباما، کشورهای خلیج فارس نگران بودند که نزدیکی آمریکا و ایران باعث انزوای آن‌ها شود. اما در دوره ترامپ، ترس آن‌ها از افزایش تنش‌ها میان آمریکا و ایران بود؛ چرا که ممکن بود خودشان هدف قرار بگیرند.»

ایران و ایالات متحده روز شنبه دومین دور از مذاکرات دیپلماتیک خود درباره برنامه هسته‌ای تهران را به پایان رساندند و بر سر تسریع روند گفتگوها به توافقی اولیه دست یافتند. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، اهداف دقیق این مذاکرات را مشخص نکرده و تنها بارها تأکید کرده که نباید اجازه داد ایران به سلاح هسته‌ای دست پیدا کند. در مقابل، مقامات ایرانی می‌گویند توافقی که در حال شکل‌گیری است، الزامی برای برچیدن زیرساخت‌های هسته‌ای ایران در بر ندارد.

کشورهای عربی از جمله عربستان سعودی، مصر، اردن، قطر و بحرین از روند مذاکرات استقبال کرده‌اند و ترجیح می‌دهند به‌جای افزایش تنش، راه‌حل‌های دیپلماتیک دنبال شود. بدر البوسعیدی، وزیر امور خارجه عمان، روز شنبه در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «این مذاکرات در حال پیشرفت است و حتی سناریوهای بعید نیز اکنون قابل تصور شده‌اند.»

افزایش تنش‌ها در منطقه همزمان با ادامه گفت و گوهای هسته‌ای

این گفت و گوها در شرایطی صورت می‌گیرد که تنش‌ها در خاورمیانه بالا گرفته است. ایالات متحده حملات هوایی علیه شبه‌نظامیان حوثی در یمن انجام داده و اسرائیل نیز همچنان به حملات مرگبار خود در غزه ادامه می‌دهد. ماه گذشته، ترامپ هشدار داده بود که در صورت عدم توافق ایران بر سر برنامه هسته‌ای‌اش، این کشور با حمله نظامی مواجه خواهد شد.

اسرائیل برنامه داشت ماه آینده به تأسیسات هسته‌ای ایران حمله کند، اما به گفته مقامات دولت آمریکا و منابع مطلع از روند مذاکرات، دونالد ترامپ اخیراً از این تصمیم عقب‌نشینی کرده و به‌جای اقدام نظامی، ترجیح داده است مسیر مذاکره برای محدود کردن برنامه هسته‌ای ایران را در پیش بگیرد.

ثبات، پیش‌شرط توسعه در خلیج فارس

فیراس مکصد، مدیر اجرایی بخش خاورمیانه و شمال آفریقای گروه اوراسیا، یک شرکت مشاوره‌ای پیشرو در زمینه تحلیل ریسک‌های سیاسی و اقتصادی جهانی می‌گوید: «کشورهای عربی حوزه خلیج فارس بیش از هر زمان دیگری به بازیگرانی تبدیل شده‌اند که خواهان حفظ وضعیت موجود و دستیابی به ثبات پایدار هستند، چرا که این ثبات شرط لازم برای تحقق اهداف اقتصادی بلندپروازانه آن‌هاست. اولویت اصلی آن‌ها این است که برنامه هسته‌ای ایران و اقدامات بی‌ثبات‌کننده‌اش از طریق دیپلماسی مهار شود.»

از دشمنی آشکار تا آشتی رسمی با میانجی‌گری چین

عربستان سعودی با رهبری سنی‌مذهب و ایران با اکثریت شیعه‌مذهب سال‌ها در دو سوی درگیری‌های منطقه‌ای قرار داشتند و از طرف‌های متضاد در این منازعات، از جمله جنگ طولانی یمن، حمایت می‌کردند—جنگی که یکی از بدترین بحران‌های انسانی جهان را رقم زده است. این دو کشور بین سال‌های ۲۰۱۶ تا ۲۰۲۳ روابط دیپلماتیک نداشتند و آشکارا با یکدیگر دشمنی می‌کردند.

شاهزاده محمد بن سلمان بارها هشدار داده است که در صورت دستیابی ایران به سلاح هسته‌ای، عربستان سعودی نیز در پی کسب چنین سلاحی خواهد بود. در همین حال، دولت ترامپ مذاکراتی را درباره توافقی که امکان دسترسی عربستان به فناوری هسته‌ای آمریکا و احتمال غنی‌سازی اورانیوم را فراهم می‌کند، از سر گرفت.

با این حال، در سال ۲۰۲۳ ایران و عربستان سعودی با میانجی‌گری چین به آشتی رسمی دست یافتند. تا آن زمان، اولویت سیاست خارجی شاهزاده محمد به سمت کاهش تنش‌های منطقه‌ای و پایان دادن به درگیری‌ها سوق یافته بود.

نقش عوامل اقتصادی در تغییر رویکرد سعودی‌ها

عربستان سعودی، به عنوان یکی از متحدان اصلی آمریکا، در مواقعی که ایران به دنبال ضربه زدن به منافع ایالات متحده است، یکی از اهداف اصلی اقدامات تلافی‌جویانه به شمار می‌رود. نزدیکی جغرافیایی این کشور به ایران و نفوذ گروه‌های نیابتی تهران، آن را در معرض حملات مستقیم قرار داده است. در سال ۲۰۱۹، آرامکو، یکی از تأسیسات حیاتی نفتی عربستان در حمله‌ای پیچیده که به ایران نسبت داده شد، آسیب دید. مقامات سعودی پس از این حادثه به این نتیجه رسیدند که اتحاد با آمریکا محدودیت‌هایی دارد و همین موضوع آن‌ها را به سمت مذاکره با ایران و دوری از درگیری مستقیم سوق داد.

در جست‌وجوی حمایت منطقه‌ای: راهبرد جدید ایران

ده سال پیش، رهبران کشورهای خلیج فارس احساس می‌کردند که از روند مذاکرات کنار گذاشته شده‌اند. اما این‌بار، ایران تلاش کرده است تا با کشورهای منطقه ارتباط برقرار کند. سانام واکیل، مدیر برنامه خاورمیانه و شمال آفریقا در اندیشکده چتم هاوس، در این‌باره می‌گوید: «پس از دور اول مذاکرات، نکته قابل توجه این بود که وزیر امور خارجه ایران با همتایان خود، از جمله در بحرین، تماس گرفت.» او افزود: «ایران در پی کسب حمایت منطقه‌ای است و کشورهای خلیج فارس نه تنها از مذاکرات پشتیبانی می‌کنند، بلکه در تلاش‌اند از هرگونه تشدید تنش که ممکن است امنیت اقتصادی و ملی‌شان را تهدید کند، جلوگیری کنند.»